Euthanasie en hulp bij zelfdoding: een korte terminologische verkenning

In de Nederlandse euthanasiewet wordt het woord ‘euthanasie’ in het geheel niet gedefiniëerd, sterker: het woord komt zelfs helemaal niet voor in de Wet Toetsing Levensbeëindiging op Verzoek en Hulp bij Zelfdoding d.d. 12 april 2001. Toch blijkt uit de naam van de wet dat het om een levensbeëindiging moet gaan waaraan een verzoek van de patiënt ten grondslag ligt terwijl verder uit de wet blijkt dat het om een aan een arts gericht verzoek moet gaan.

De Belgische en Luxemburgse euthanasiewetgevingen zijn hierover explicieter. In de Belgische Wet betreffende de Euthanasie d.d. 28 mei 2002 wordt in artikel 2 gestipuleerd: Voor de toepassing van deze wet wordt onder euthanasie verstaan het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, op diens verzoek.
Uit het vervolg van de wet blijkt dat het opzettelijk levensbeëindigend handelen alleen aan een arts is voorbehouden.

De Luxemburgse Loi du 16 Mars 2009 sur l’Euthanasie et l’Assistance au Suicide is het meest expliciet: Zie artikel 1 in waarin vrij vertaald staat: In deze wet wordt onder euthanasie verstaan een handeling die wordt uitgevoerd door een arts die opzettelijk het leven van een persoon beëindigt op het uitdrukkelijke en vrijwillige verzoek van die persoon. Hulp bij zelfdoding verwijst naar het feit dat een arts opzettelijk een andere persoon helpt zelfmoord te plegen of aan die andere persoon de middelen verschaft om dit doel te bereiken, op zijn uitdrukkelijk en vrijwillig verzoek¹.

De Luxemburgse definities van euthanasie en hulp bij zelfdoding zijn van toepassing op wat wettelijk in Nederland, België en Luxemburg onder voornoemde begrippen wordt verstaan. In de Benelux-wetgeving geschiedt euthanasie en hulp bij zelfdoding per definitie op verzoek van de patiënt en vindt de euthanasie en de hulp bij zelfdoding per definitie met behulp van een arts plaats.

Als aan de in de Benelux-wetgevingen aangehouden betekenissen van euthanasie en hulp bij zelfdoding wordt vastgehouden, dan zijn de in de Angelsaksische praktijk gebruikte bewoordingen ‘vrijwillige euthanasie’ en ‘artseneuthanasie’ (‘physician assisted suicide’/’doctor assisted suicide’) tautologieën.

Toch kan het in het kader van een precies woordgebruik aangewezen zijn om de in de Angelsaksische literatuur gemaakte onderscheidingen te hanteren. Tegenover ‘vrijwillige euthanasie’ (‘voluntary euthanasia’ staan ‘onvrijwillige euthanasie (‘unvoluntary euthanasia’) en ‘niet-vrijwillige euthanasie’ (‘non voluntary euthanasia’).

Vrijwillige euthanasie is dan euthanasie waarbij iemand op iemand anders uitdrukkelijk beroep doet om hem met zelfdoding behulpzaam te zijn. Onvrijwillige euthanasie is euthanasie die door een ander wordt uitgevoerd op een wilsbekwaam iemand aan wiens wil voorbij wordt gegaan (hetgeen bijvoorbeeld in Nazi-Duitsland met het oog op rassenveredeling gebeurde). Niet-vrijwillige euthanasie is euthanasie die door een ander wordt uitgevoerd op iemand die niet in staat is zijn wil kenbaar te maken of kenbaar gemaakt te hebben (bijv. mensen in coma).

Ook kan het de duidelijkheid ten goede komen om aan het in de Angelsaksische landen gehanteerde onderscheid tussen ‘artseneuthanasie’ (‘physician assisted suicide’/’doctor assisted suicide’) en ‘zelfeuthanasie’ (‘non physician assisted suicide’) vast te houden. Bij artseneuthanasie is het de arts die de dodelijke injectie toedient of het dodelijk medicijn aan de patiënt verstrekt; bij zelfeuthanasie is het de persoon in kwestie die – al dan niet met behulp van intimi of een stervensbegeleider – zichzelf van het leven beneemt zonder tussenkomst van een arts onder gebruikmaking van humane methoden nadat een zorgvuldig afwegingsproces is doorlopen.

Hoe beweegt De Einder zich tussen deze begrippen?

De visie en missie van De Einder is het bespreekbaar en uitvoerbaar maken een humane dood in eigen regie.

Ten eerste: een humane dood in eigen regie is per definitie vrijwillig en op een eigen verzoek gebaseerd.

Ten tweede: onder een humane dood in eigen regie rekent De Einder zowel het beslissings- en uitvoeringsproces rond het bewerkstelligen van de eigen dood door het inschakelen van een arts die euthanasie in de zin van de euthanasiewet verleent als het bewerkstelligen van de eigen dood na – hetzij met hetzij zonder interferentie van dierbaren of professionals – een zorgvuldig afwegingsproces te hebben doorlopen dat resulteert in een van de drie humane methoden om uit het leven te stappen, t.w. het bewust stoppen met eten en drinken, het inhaleren van dodelijke gassen of het zonder tussenkomst van een arts innemen van dodelijke medicijnen of andere substanties die een vreedzame dood tot gevolg hebben.
Beknopter geformuleerd: Zowel wanneer een arts het verzoek van een patiënt inwilligt om hem euthanasie te verlenen als wanneer iemand zonder arts op een zorgvuldige wijze vreedzame middelen gebruikt om uit het leven te stappen, is in de visie van De Einder van een humane dood in eigen regie sprake. Een humane dood in eigen regie omvat dus zowel artseneuthanasie als zelfeuthanasie.

Aan artseneuthanasie kleeft momenteel het bezwaar dat de arts die op dit moment nog steeds een van de meest deskundige is om een humane dood in eigen regie te realiseren, met regelmaat onvoldoende oog heeft voor de existentiële noden van de persoon in kwestie en weigert in te gaan op diens wens om het leven te verlaten als de doodswens niet afkomstig is van een terminale patiënt, althans als de doodswens niet uitsluitend medisch gerelateerd is .

Aan zelfeuthanasie kleeft momenteel het bezwaar dat het voorbereidings- en uitvoeringsproces dat de betrokkene moet doorlopen om vredig te sterven, niet de veiligheidswaarborgen biedt die artseneuthanasie biedt.

Voor beide bezwaren is een oplossing. Die oplossing is gelegen in een instrumentele professional. Onder een instrumentele professional verstaat De Einder een professional wiens professionaliteit zowel de existentiële steunverlening beslaat als de steunverlening die erop neerkomt dat er zich bij de vrijwillige en welafgewogen zelfdoding geen complicaties aandienen. Kortom, bedoeld wordt de instrumentele professional die voormalig minister Schippers en kamerlid Dijkstra in grote lijnen voor ogen hebben.

Noot 1 Wettekst: Pour l’application de la présente loi, il y a lieu d’entendre par euthanasie l’acte, pratiqué par un médecin, qui met intentionnellement fin à la vie d’une personne à la demande expresse et volontaire de celle-ci. Par assistance au suicide il y a lieu d’entendre le fait qu’un médecin aide intentionnellement une autre personne à se suicider ou procure à une autre personne les moyens à cet effet, ceci à la demande expresse et volontaire de celle-ci.