Demedicalisering van levenseindebeslissingen

Moeten euthanasie en hulp bij zelfdoding tot het exclusief terrein van een arts blijven behoren? Volgens de laatste uitspraak van de Hoge Raad in de Heringa-zaak wel. Iemand op zijn verzoek helpen met sterven is ingevolge de Nederlandse euthanasiewet voorbehouden aan een arts. Vandaar dat in de visie van De Einder daar waar artseneuthanasie mogelijk is, de weg van de artseneuthanasie moet worden bewandeld.

Vaak evenwel worden onze consulenten geconfronteerd met mensen die in aanmerking komen voor artseneuthanasie, maar wier verzoek om euthanasie of hulp bij zelfdoding door de arts wordt geweigerd. De opzet van de consulenten is alsdan het er toe leiden dat de arts terugkomt op zijn weigering om euthanasie of hulp bij zelfdoding te verlenen.

Maar meestal lukt dat niet. Is het de neiging tot bevoogden die de arts parten speelt? Is het angst uit onbekendheid voor wat ingevolge de euthanasiewet wel en niet toegelaten is? Is het het opzien tegen de emotionele aspecten die met een levensbeëindiging op verzoek gepaard gaan? Is het de afkeer van de administratieve en tijdrovende formaliteiten waaraan voldaan moet worden? Is het de stress als gevolg van de verplichte verantwoording tegenover de Regionale Euthanasiecommissies? Hoe dan ook, veel van de hulpvragers die bij De Einder aankloppen, komen in aanmerking voor euthanasie of hulp bij zelfdoding conform de wet doch hun arts wenst daarin niet mee te gaan.

Dit heeft tot gevolg dat in Nederland de schreeuw om hulp bij zelfdoding te demedicaliseren steeds groter wordt en begrijpelijke tegenkrachten uitlokt.

In de visie van De Einder is de optimale situatie aldus dat diegenen die mensen begeleiden in een traject waarin zij hun eigen dood regisseren, over medische, farmacologische en toxicologische kennis beschikken. Daarnaast zijn andere competenties noodzakelijk. Vertrouwdheid met existentiele problematieken en met sociaal-maatschappelijk werk; empathische bedrevenheid en psychologisch inzicht, misschien zelfs filosofische of antropologische scholing.

We moeten af van het credo dat levenseindebeslissingen tot het exclusief domein van de arts dienen te behoren. Het uitgangspunt behoort te zijn dat het het individu in kwestie is dat over zijn levenseinde beslist en niet een dokter die uitmaakt of iemand in aanmerking komt om wel of niet met doodgaan geholpen te worden.

Zodra eenmaal de erkenning heeft postgevat dat aan het individu, behalve een recht op leven, ook een recht op sterven toekomt, is de volgende stap dat er voor gezorgd wordt om dat recht effectief te laten zijn. En daartoe is nodig dat de doorsnee burger die op vreedzame wijze uit het leven wil stappen, op professionele assistentie een beroep kan doen om zijn voornemen ook daadwerkelijk te laten lukken.

Een vraag is welke professional er geschikt is om hier bijstand te leveren. In de eerste plaats moet dat iemand zijn met gedegen kennis van methoden en middelen tot zelfdoding en met gedegen kennis van alle mogelijke complicaties bij het gebruik daarvan. Op dit moment is de meeste kennis daarover bij medici, farmacologen en toxicologen te vinden. Die kennis moet gebundeld worden maar is nog niet afdoende: zij moet aangevuld worden met kennis uit de menswetenschappen en uit de welzijnszorg.

De Einder gaat hier mee met de visie van voormalig Minister Schippers en van het huidige kamerlid Dijkstra dat zich binnen de gezondheidszorg een nieuw specialisme, dat van stervensbegeleider, moet ontwikkelen.

Van een stervensbegeleider mag worden verwacht dat hij zijn rol instrumenteel opvat en zijn professionaliteit in dienst stelt van degene die op hem als stervensbegeleider een beroep doet. Zijn eigen waardeoordelen mag hij daarbij niet laten prevaleren boven deze van de hulpvrager. Waarmee niet is gezegd dat De Einder vindt dat de stervensbegeleider de waardeoordelen van de hulpvrager boven de zijne moet laten prevaleren. Het gaat hier om het afleggen van de moeilijke weg een precair evenwicht tussen soms botsende waardestelsels te vinden: Zijn de omstandigheden van dien aard dat de maatschappelijke opvattingen omtrent het recht op leven moeten prevaleren of mag voorrang aan de wil tot sterven van de hulpvrager worden gegeven?

De stervensbegeleider die De Einder op het oog heeft zal elke keer weer minutieus moeten nagaan of iemand in essentie een beter leven wenst dan wel de facto dood wil zijn (‘op het leven uitgekeken is’) en of er voor iemand die een beter leven wenst inderdaad mogelijkheden voor zo’n beter leven zijn. Het ligt in de rede dat iemand bij wie de stervensbegeleider vanuit zijn expertise niet anders kan dan de afweging maken dat het betere leven dat de hulpvrager wenst, daadwerkelijk realiseerbaar is, met de neus op het feit gedrukt wordt dat van hem gevergd mag worden dat hij serieuze pogingen onderneemt om bij de maatschappelijke opvattingen omtrent een recht op leven aan te sluiten. Bij iemand waarvan onomstotelijk komt vast te staan – voor zover onomstotelijkheid mogelijk is in situaties waarin de toekomst in het geding is – dat hij klaar met leven is dan wel dat een beter leven er voor hem niet inzit, is er ruimte om aan de individuele wil tot sterven van de hulpvrager voorrang te geven.