Archief van jaar: 2018

In de Nederlandse euthanasiewet wordt het woord ‘euthanasie’ in het geheel niet gedefiniëerd, sterker: het woord komt zelfs helemaal niet voor in de Wet Toetsing Levensbeëindiging op Verzoek en Hulp bij Zelfdoding d.d. 12 april 2001. Toch blijkt uit de naam van de wet dat het om een levensbeëindiging moet gaan waaraan een verzoek van de patiënt ten grondslag ligt terwijl verder uit de wet blijkt dat het om een aan een arts gericht verzoek moet gaan.

De Belgische en Luxemburgse euthanasiewetgevingen zijn hierover explicieter. In de Belgische Wet betreffende de Euthanasie d.d. 28 mei 2002 wordt in artikel 2 gestipuleerd: Voor de toepassing van deze wet wordt onder euthanasie verstaan het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, op diens verzoek.
Uit het vervolg van de wet blijkt dat het opzettelijk levensbeëindigend handelen alleen aan een arts is voorbehouden.

De Luxemburgse Loi du 16 Mars 2009 sur l’Euthanasie et l’Assistance au Suicide is het meest expliciet: Zie artikel 1 in waarin vrij vertaald staat: In deze wet wordt onder euthanasie verstaan een handeling die wordt uitgevoerd door een arts die opzettelijk het leven van een persoon beëindigt op het uitdrukkelijke en vrijwillige verzoek van die persoon. Hulp bij zelfdoding verwijst naar het feit dat een arts opzettelijk een andere persoon helpt zelfmoord te plegen of aan die andere persoon de middelen verschaft om dit doel te bereiken, op zijn uitdrukkelijk en vrijwillig verzoek¹.

De Luxemburgse definities van euthanasie en hulp bij zelfdoding zijn van toepassing op wat wettelijk in Nederland, België en Luxemburg onder voornoemde begrippen wordt verstaan. In de Benelux-wetgeving geschiedt euthanasie en hulp bij zelfdoding per definitie op verzoek van de patiënt en vindt de euthanasie en de hulp bij zelfdoding per definitie met behulp van een arts plaats.

Als aan de in de Benelux-wetgevingen aangehouden betekenissen van euthanasie en hulp bij zelfdoding wordt vastgehouden, dan zijn de in de Angelsaksische praktijk gebruikte bewoordingen ‘vrijwillige euthanasie’ en ‘artseneuthanasie’ (‘physician assisted suicide’/’doctor assisted suicide’) tautologieën.

Toch kan het in het kader van een precies woordgebruik aangewezen zijn om de in de Angelsaksische literatuur gemaakte onderscheidingen te hanteren. Tegenover ‘vrijwillige euthanasie’ (‘voluntary euthanasia’ staan ‘onvrijwillige euthanasie (‘unvoluntary euthanasia’) en ‘niet-vrijwillige euthanasie’ (‘non voluntary euthanasia’).

Vrijwillige euthanasie is dan euthanasie waarbij iemand op iemand anders uitdrukkelijk beroep doet om hem met zelfdoding behulpzaam te zijn. Onvrijwillige euthanasie is euthanasie die door een ander wordt uitgevoerd op een wilsbekwaam iemand aan wiens wil voorbij wordt gegaan (hetgeen bijvoorbeeld in Nazi-Duitsland met het oog op rassenveredeling gebeurde). Niet-vrijwillige euthanasie is euthanasie die door een ander wordt uitgevoerd op iemand die niet in staat is zijn wil kenbaar te maken of kenbaar gemaakt te hebben (bijv. mensen in coma).

Ook kan het de duidelijkheid ten goede komen om aan het in de Angelsaksische landen gehanteerde onderscheid tussen ‘artseneuthanasie’ (‘physician assisted suicide’/’doctor assisted suicide’) en ‘zelfeuthanasie’ (‘non physician assisted suicide’) vast te houden. Bij artseneuthanasie is het de arts die de dodelijke injectie toedient of het dodelijk medicijn aan de patiënt verstrekt; bij zelfeuthanasie is het de persoon in kwestie die – al dan niet met behulp van intimi of een stervensbegeleider – zichzelf van het leven beneemt zonder tussenkomst van een arts onder gebruikmaking van humane methoden nadat een zorgvuldig afwegingsproces is doorlopen.

Hoe beweegt De Einder zich tussen deze begrippen?

De visie en missie van De Einder is het bespreekbaar en uitvoerbaar maken een humane dood in eigen regie.

Ten eerste: een humane dood in eigen regie is per definitie vrijwillig en op een eigen verzoek gebaseerd.

Ten tweede: onder een humane dood in eigen regie rekent De Einder zowel het beslissings- en uitvoeringsproces rond het bewerkstelligen van de eigen dood door het inschakelen van een arts die euthanasie in de zin van de euthanasiewet verleent als het bewerkstelligen van de eigen dood na – hetzij met hetzij zonder interferentie van dierbaren of professionals – een zorgvuldig afwegingsproces te hebben doorlopen dat resulteert in een van de drie humane methoden om uit het leven te stappen, t.w. het bewust stoppen met eten en drinken, het inhaleren van dodelijke gassen of het zonder tussenkomst van een arts innemen van dodelijke medicijnen of andere substanties die een vreedzame dood tot gevolg hebben.
Beknopter geformuleerd: Zowel wanneer een arts het verzoek van een patiënt inwilligt om hem euthanasie te verlenen als wanneer iemand zonder arts op een zorgvuldige wijze vreedzame middelen gebruikt om uit het leven te stappen, is in de visie van De Einder van een humane dood in eigen regie sprake. Een humane dood in eigen regie omvat dus zowel artseneuthanasie als zelfeuthanasie.

Aan artseneuthanasie kleeft momenteel het bezwaar dat de arts die op dit moment nog steeds een van de meest deskundige is om een humane dood in eigen regie te realiseren, met regelmaat onvoldoende oog heeft voor de existentiële noden van de persoon in kwestie en weigert in te gaan op diens wens om het leven te verlaten als de doodswens niet afkomstig is van een terminale patiënt, althans als de doodswens niet uitsluitend medisch gerelateerd is .

Aan zelfeuthanasie kleeft momenteel het bezwaar dat het voorbereidings- en uitvoeringsproces dat de betrokkene moet doorlopen om vredig te sterven, niet de veiligheidswaarborgen biedt die artseneuthanasie biedt.

Voor beide bezwaren is een oplossing. Die oplossing is gelegen in een instrumentele professional. Onder een instrumentele professional verstaat De Einder een professional wiens professionaliteit zowel de existentiële steunverlening beslaat als de steunverlening die erop neerkomt dat er zich bij de vrijwillige en welafgewogen zelfdoding geen complicaties aandienen. Kortom, bedoeld wordt de instrumentele professional die voormalig minister Schippers en kamerlid Dijkstra in grote lijnen voor ogen hebben.

Noot 1 Wettekst: Pour l’application de la présente loi, il y a lieu d’entendre par euthanasie l’acte, pratiqué par un médecin, qui met intentionnellement fin à la vie d’une personne à la demande expresse et volontaire de celle-ci. Par assistance au suicide il y a lieu d’entendre le fait qu’un médecin aide intentionnellement une autre personne à se suicider ou procure à une autre personne les moyens à cet effet, ceci à la demande expresse et volontaire de celle-ci.

Het merendeel der mensen ervaart het leven als een geschenk. Voor een kleine minderheid is het een straf. Mogen degenen die van het leven an sich genieten, degenen voor wie het an sich een lijdensweg betekent, veroordelen tot het leegdrinken van de volle beker die leven heet?

Voor veel van de hulpvragers die bij De Einder aankloppen, gaat dit op. Zij zouden geholpen kunnen worden met uitsluitend warmte, liefde, individuele aandacht en waardering van hun nabije omgeving.

Er zijn er ook bij wie het niet aan liefde van hun omgeving ontbreekt maar wier levensmoeheid door een gebrek aan maatschappelijke voorzieningen wordt veroorzaakt en voor wie een betere welzijnszorg zou volstaan om hen hun levenslust terug te geven.

Nog een andere categorie is deze van de mensen die weliswaar een beter leven ambiëren maar bij wie geen beter leven mogelijk is: ofwel omdat er voor hun situatie geen medische oplossing is ofwel omdat geen enkele op empathie of materiële ondersteuning of op andere hulp gebaseerde aanpak in staat is hun frustratie over het leven weg te nemen.

Tot slot is er een kleine restcategorie die inderdaad geen beter leven maar dood wil.

Wat vindt De Einder van de stelling dat erop gefocust moet worden iemand voor de dood te behoeden door een liefdevolle omgeving en goede sociale voorzieningen?

Daargelaten dat met die aanpak niet de derde en vierde categorie van hulpvragers geholpen kan worden (de derde categorie niet omdat een liefdevolle omgeving en betere sociale voorzieningen nu eenmaal niets kunnen verhelpen aan de medische, psychische, psychopathologische, sociale of mentale situatie die aan een beter leven in de weg staat en de vierde categorie niet omdat zij hoegenaamd niet naar een liefdevolle omgeving en betere sociale voorzieningen taalt), is De Einder geneigd om wat de eerste twee categorieën van hulpvragers betreft, met name pragmatisch te zijn:

Zodra duidelijk is dat de naaste omgeving en de samenleving het de facto laten afweten, moet je je niet in de eerste plaats focussen op het niet te klaren karwei om de naaste omgeving en de samenleving ten behoeve van de slachtoffers daarvan te veranderen, maar moet je je in de eerste plaats op de slachtoffers zelf focussen. Zij hebben geen boodschap aan de erkenning dat de naaste omgeving en de samenleving het laten afweten; zij hebben ook geen boodschap aan beleidsplannen van politici om dat te veranderen; zij moeten het doen met de constatering dat het leven voor hen om zo te zeggen niets in het vooruitzicht heeft, en als die constatering hen doet besluiten dat het welletjes is geweest, dan is het niet aan anderen maar aan henzelf om daar al dan niet gevolgtrekkingen aan te verbinden.

Hetgeen dus niet wil zeggen dat De Einder niet sympathiseert met alle initiatieven om iemand een beter leven te geven: als er indicaties zijn dat iemand met individuele aandacht en sociale zorg geholpen kan worden, moet daar de prioriteit worden gelegd.

Wat ten aanzien van de derde categorie van mensen die weliswaar een beter leven ambieert maar aan wier lot niets veranderd kan worden doordat fysieke, psychische, psychopathologische, sociale of mentale belemmeringen aan een beter leven in de weg staan? In de visie van De Einder kun je alsdan niet meer betekenen dan hen die daarom vragen bij een humane dood in eigen regie behulpzaam te zijn.

En wat ten aanzien van de mensen die geen beter leven ambiëren? Want die zijn er ook. Hun aantal is evenwel zo klein dat zij tot dusverre systematisch als een minderheid over het hoofd worden gezien. Toch mogen de ogen niet gesloten worden voor hen bij wie niet op de achtergrond een verlangen naar een beter leven speelt maar een verlangen om voor eeuwig zo vreedzaam mogelijk in te slapen.
Het merendeel daarvan bestaat uit ouderen die zich aldus laten omschrijven: mensen die de binding met de samenleving en met de ander aan het verliezen zijn. Niet uitgesloten is dat dat een kenmerk is dat inherent is aan het ouder worden: het met het verstrijken van de jaren insluipen van een gevoel van ‘klaar te zijn met het leven’, het toegroeien naar een terugkeer in de schoot van Moeder Aarde.
Behalve ouderen, zijn er ook mensen die vanaf hun prille jeugd al getriggerd zijn geweest door de wens om liever niet geboren te zijn. Vanaf het moment dat zij in het leven geworpen waren, werd hun bestaan meer door een doodsverlangen dan door een levensdrift gekenmerkt. Voor degenen die tot die categorie behoren, is de dood van meet af aan een vriend geweest. Zij worden veelal als psychiatrisch patiënt gediagnosticeerd.

De Einder is van mening dat wat deze vierde categorie betreft, ook moet worden geluisterd naar zowel ouderen die klaar zijn met leven als naar adults die naar vreedzaam inslapen streven. Het zijn er weinigen maar ook hun stem moet serieus worden gehoord. Wat zij vragen is met rust gelaten worden door al diegenen die hen het leven willen induwen. “Bemoei je met je eigen zaken” is het geluid dat zij te horen geven. Het zou goed zijn dat daar eens naar wordt geluisterd door al diegenen die menen de beslissing voor een ander te mogen nemen.

Waarmee alleen maar het volgende wordt gezegd: als iemand het persoonlijk waardeoordeel toegedaan is dat het leven boven de dood prevaleert, dan mag hij dat voor zichzelf vinden maar moet hij tolereren dat een ander voor zichzelf de dood boven het leven prefereert.

Moet hij daaraan meewerken? Dat weer niet. Maar hij moet het ook niet tegenwerken als er anderen zijn die daar wel consciëntieus hun medewerking aan willen verlenen.

De afgelopen maanden werd aan De Einder regelmatig de vraag voorgelegd ‘wat te denken over Middel X’ en ‘zal Middel X het in de juridische strijd over haar bestaansrecht overleven’.

Middel X dat door De Einder ‘het poeder van CLW’ wordt genoemd als zinspeling op ‘de pil van Drion’ is een substantie waarover veel mensen willen beschikken die er rekening mee houden dat er een moment kan komen waarop het leven voor hen een straf geworden is. In enkele maanden tijd is het ledenaantal van CLW van ruim 3000 naar ruim 20.000 opgelopen. Daarmee is een duidelijk signaal afgegeven: ja, de pil van Drion beantwoordt aan een niet te miskennen behoefte. De Einder ondersteunt elk initiatief om daartoe te komen.

Het mooist zou zijn wanneer mensen legaal – met wettelijke waarborgen omkleed – kunnen beschikken over het middel dat door artsen wordt gebruikt om iemand euthanasie te verlenen. Dat middel evenwel dat tot dusverre het meest vreedzame middel is om uit het leven te glijden, is niet legaal verkrijgbaar. Middel X is dat wel en zou volgens het toxicologisch certificaat dat CLW daarover afgeeft, relatief vreedzaam zijn.

Als Middel X kan voorkomen dat mensen naar bijvoorbeeld schoonmaakmiddelen of rattengif grijpen, dan is dat mooi meegenomen. Wel moet er alles aan gedaan worden om misbruik van Middel X uit te sluiten. Dat kan door de samenstelling dusdanig te bewerken dat qua smaak, geur, kleur en mondtextuur bij misbruik onmiddellijk alarm wordt geslagen en dat het middel voorafgaand aan inname daarvan voor eigen gebruik, in een kluis met biometrisch slot wordt bewaard. Om de nare bijwerkingen van Middel X af te wenden dient het met slaapmiddelen en pijnstillers te worden gecombineerd. Omdat Middel X snelwerkend is, vereist de timing van inname van deze cocktail een strakke regie.

Blijkens hetgeen de door NRC daarover ter inzage gegeven stukken van CLW laten zien, tracht CLW zo zorgvuldig mogelijk te werk te gaan. Onder aantekening dat aan De Einder niet precies alle ins en outs van het inkoop- en distributieproces bekend zijn, lijkt het erop dat de handelswijze van CLW en de Inkoper de juridische toets van artikel 294 tweede lid Sr kan doorstaan. Voornoemd tweede lid luidt als volgt:

Hij die opzettelijk een ander bij zelfdoding behulpzaam is of hem de middelen daartoe verschaft, wordt, indien de zelfdoding volgt, gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste drie jaren of geldboete van de vierde categorie.

Laten we eerst aanknopen bij de zinsnede: ‘hem de middelen daartoe verschaft’ . Noch door CLW noch door de Inkoper worden zelfdodingsmiddelen verschaft: Het is het lid van CLW (de Besteller) dat een bestelling wenst te plaatsen en daartoe een door CLW aangewezen Inkoper machtigt om namens hem die bestelling te verrichten. Die bestelling wordt – zo begrijpt De Einder het – dusdanig geïndividualiseerd dat zij tot de Besteller te herleiden valt zodat de levering van Middel X rechtstreeks aan de Besteller kan plaatsvinden. Zoals gezegd: er lijkt dus geen sprake van te zijn dat het CLW of de Inkoper is die aan de Besteller Middel X verschaft.

Dan de andere zinsnede in artikel 294 tweede lid Sr: ‘een ander opzettelijk bij zelfdoding behulpzaam zijn’. In de jurisprudentie is uitgemaakt dat het verschaffen van informatie, het praten over zelfdoding en het verlenen van morele steun daarbij geen strafbare hulp bij zelfdoding zijn. In de jurisprudentie is ook uitgemaakt dat het verstrekken van instructies tot zelfdoding in de zin dat min of meer aan de zelfdoder in spe wordt ‘opgedragen’ dan wel ‘aangemoedigd’ om uit het leven te stappen, als strafbare hulp bij zelfdoding kwalificeert. Ook het overnemen van de regie kwalificeert als strafbare hulp bij zelfdoding. Daartussenin ligt een grijs gebied. CLW gaat hier verder dan wat de kleine tweehonderd stervensbegeleiders in Nederland doen.

Voor CLW staat voorop dat de mens een rationeel wezen is dat autonoom in staat is een afgewogen keuze t.a.v. het levenseinde te maken. Inderdaad zal dat opgaan voor de meeste leden van CLW: haar ledenbestand valt op door mondigheid en zelfredzaamheid. Wat van de leden van CLW kan worden gezegd, valt ook te zeggen van de mensen die naar De Einder komen.

Maar – en dat zijn de kritische geluiden die vallen te beluisteren – de samenleving bestaat niet alleen uit mondige en zelfredzame wezens. Hoe kunnen de kwetsbare personen tegen het poeder van CLW worden beschermd? En hoe degenen wier wil door druk van buitenaf gevormd wordt? En zij die zich in een tunnelvisie bevinden: een visie waarbij hun kijk op zichzelf en de buitenwereld niet met de werkelijkheid strookt? Daarvoor is weliswaar bij CLW een projectleider aangesteld die de intellectuele, ethische en filosofisch-psychologische bagage in huis heeft om hieromtrent een inschatting te maken. Echter, die inschatting blijft een momentopname.

In de visie van De Einder vereist een zorgvuldige zelfdoding dat iemand na lang gevoelsmatig en rationeel wikken en wegen tot het gefundeerde oordeel komt dat het leven voor hem of haar weinig of niets positiefs in het vooruitzicht heeft. Dat hij beter af is door er niet meer te zijn – en, niet onbelangrijk, dat hij daarbij de gerechtvaardigde belangen van zijn dierbaren in enigerlei mate laat meewegen. Het komt, zo is De Einder van mening, het hiervoor omschreven afwegingsproces ten goede wanneer dat door een objectieve professional wordt begeleid. Die begeleiding tracht te voorkomen dat iemand handelt vanuit zijn tunnelvisie, de visie waarin zijn beeld over zichzelf en zijn feitelijke situatie niet met de werkelijkheid strookt. Dat gevaar bestaat bij elk individu. Hoewel dus De Einder het oordeel van CLW deelt dat mensen vaak prima in staat zijn hun eigen afwegingen te maken, verdienen zij het ook om in de gelegenheid te worden gesteld die afwegingen met een ander te delen.

Het gaat om de meest ingrijpende beslissing die iemand kan nemen. Alle individuele beschouwingen – en vaak ook twijfels daarover – voorhouden aan iemand die de distantie kan opbrengen om zich niet met de persoon in kwestie te identificeren maar die er evenmin op uit is om iemand van zijn doodsverlangen af te brengen, leidt ten eerste tot een zorgvuldig afwegingsproces. Ten tweede, en dat is zo mogelijk nog waardevoller, het verschaft de suïcidant in spe een intimiteit die hem toelaat in harmonie met zijn sociale omgeving afscheid van de wereld te nemen.